عیلام

قسمت آخر

معماري در عيلام

از دوران پیش از تاریخ عیلام بقایايی از بناهای متعلق به هزاره هفتم تا پنجم قبل از میلاد در شمال عيلام و همچنین آثاری از بناهای متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد در سوزیانا به دست آمده است. در نقش مهری متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد تصویر معبدی به چشم می‌خورد و بقایای معماری عیلام در دوران تاریخی به این ترتیب است:

١) مجموعه بناهای چغازنبیل شامل زیگورات یا معبد مطبق که دارای ۵ طبقه بوده و نیز نه معبد مربوط به خدایان مختلف عیلامی در مجاورت زیگورات و کاخی موسوم به کاخ مردگان که حاوی پنج قبر است. این مجموعه مربوط به قرن سیزدهم ق.م است.

۲ )بنای مقبره تبتی اهر شاه عيلام، متعلق به حدود سال ۱۴۰۰ ق.م  در هفت تپه که نخستین طاق قوسی جهان در این بنا قرار دارد.

۳ )بقایای معبد الهه منزت در ده نو نزدیک شوش.

٤) بقایایی از معماری عیلامی در شوش.

اعتقاد به زندگی پس از مرگ در عيلام

 هنگامی که یک فرد عادی عیلامی مي‌مرد‌، او را بدون کفن در زیر کف کلبه‌اش قرار می‌دادند، حتی اگر فقیر بود همیشه در کنار پاهای او کوزه‌اي گلي  نیز دفن می‌کردند. ظروفي در کنار ثروتمندان نیز قرار داده می‌شد؛ خواه در تابوت‌های گلی دفن می‌شدند، خواه در سردابه‌های زیبای ساخته شده از آجر. همچنین مجراهايی وجود داشت که می‌توانستند از طریق آنها به داخل گورها آب بریزند. عیلامی‌ها معتقد بودند که نوشیدنی و غذا پس از مرگ لازم است و همیشه آرزو داشتند که خدایان به مرده خوشامد بگویند؛ دهان او را با روغن پر کنند، گوشت و نان در برابر او بگذارند و براي او شراب یا دست کم آب تهیه کنند، نشانه‌هایی از ترس همراه با سفر به جهان دیگر برای همه انسان‌ها، در میان عیلامی‌ها نيز وجود داشت.

با توجه به این اظهارات می‌توان گفت اعتقاد به زندگی پس از مرگ در عیلام عمومی بود. مرده را دو الهه راهنما تحویل می‌گرفتند و او را به سوی اینشوشینك که در مقام ارزياب ارواح رای خود را صادر مي‌كرد، راهنمایی می‌کردند. به نظر نمی‌رسد که عيلامي‌ها با اطمينان زیاد منتظر اين صدور رای بودند، اما قلمرو سایه‌ها در تاریکی شك و ناامیدی پوشیده نبود.

قانون در عيلام

 در عیلام دو دسته قانون  وجود داشت:

قوانین مذهبی و قوانین عرفی. قوانین مذهبی را کاهنان وضع می‌کردند. اما عيلام باستان نه تنها دارای قانون شرع بود، بلكه  قانون دنیوي نيز داشت که حكمرانان آن دوران واضع آن بودند.

 احكام حقوقی فقط مربوط به شرع نبود، بلکه مسائل دنیوي مانند: فرزندخواندگی، واگذاری ارث، فروش دارایی، برداشت محصولات، اعمال مجازات‌های مقرر و غیره نیز می‌پرداخت.

حكمرانان عيلام به قوانین موجود قانع نبودند و به مرور زمان قوانین جدیدی را اضافه می‌کردند. این امر در مواردی در دوران سلسله اپرتی صادق است. به نظر می‌رسد که بخش‌های خاصي از نظام حقوقی عيلام در آن زمان تدوین شده باشد. بیشتر محاکمات عیلام در بیشه معبد نهونت، خدای خورشید انجام می‌گرفت. نهونت، خدای اجرای قانون در عيلام بود. در عیلام ریاست دادگاه استیناف در دعاوی مدنی بر عهده صدراعظم‌هاي شاهزادگان ایالات مختلف به کمک یک قاضی بود. در دادگاه‌های بدوي تنها قاضیان حكم می‌دادند. دعاوی مدنی در عيلام تنها به قضات غيرروحانی سپرده می‌شد. کاهنان در دادگاه‌ها هرگز سمتی بیش از گواه نداشتند. شهود نقش بسیار مهمی در قانون عیلام ایفا می‌کرد و تعداد آنها به ۴۲ نفر می‌رسید.

نمونه مجازات‌های مربوط به عیلام عبارت بوده است:

١) تهدید جدی به قطع عضو

٢) مجازات خاصی که هدف از آن لعنت پیمان‌شکن بود، چنانکه ذکر شده کسی که مرتکب گواهی دادن به دروغ شود؛ دست و زبانش قطع خواهد شد؛ علاوه بر این معمولاً بايد نيم منا نقره و مقاديري غله به میزان حدود ۶۰ منا نقره جریمه می‌پرداخت.

۳ )زمانی که جرم مربوط به فرزندخواندگی، وراثت و هدایا بود، مجازات معمولا علاوه بر لعنت خدا و فرمانروا، مرگ به وسیله غرق کردن بود.

در اسناد واگذاری اموال، علاوه بر مردان نام زنان نیز دیده می‌شود. گاهی زنان تنها وارث بودند. همچنین آنها اجازه داشتند به عنوان شاهد در دادگاه حضور یابند.

حیات اجتماعی در عیلام

اثر مهرهای عیلامی هزاره سوم قبل از میلاد اطلاعات مفیدی درباره زندگی روزمره عیلامی ها به دست می‌دهد. در این آثار می‌توان محیط زندگی مردم شوشون و حرفه‌های گوناگون آنها را مشاهده کرد:

منظره با راه‌های آبی تقسیم شده است و ماهي‌ها در میان سواحل پوشیده از ني دیده می‌شوند. گاومیش‌هاي كوهاندار و بزهای کوهی در زیر درختان به چرا مشغولند. انواع بسیاری از حیوانات در علفزار یا با آرامش در حال چرا هستند یا در حال فرار از مقابل شیرها دیده می‌شوند. در صحنه‌اي یک عيلامي به صورت شکارچی برهنه یا تنها ملبس به یک ازار و مسلح به تیر و کمان و يك نیزه مشاهده می‌شود. او در حالی که به شکار گوزن‌های سرخ و بزهای کوهی و خوک‌های وحشی و گربه‌های بزرگ می‌پردازد که سگ‌هایی با دم بالا رفته کوتاه به دنبال او هستند. ماهيگيران برهنه لاک‌پشت‌های آبی عظیم‌الجثه را به طرف ساحل می‌کشند.گله‌های گاو مشغول چرا در کشتزارها و در پشت آنها دهقانان و ظروف شیر را می‌توان دید. چوپان بزها را به سمت آغل‌هاي خانه‌ها كه از خشت ساخته شده‌اند و در کنار درگاه‌هاي آنها برج‌های مستحکمی قرار دارد، می‌رانند.

در شهرها فعالیت‌های شکوفا جریان دارد. کارگران با وسایل و ابزارها کار می‌کنند، در حالی که جماعتی از کنار آنها در حال گذر است؛ چهار مرد مجسمه خدا را حمل می‌کند و یک نوازنده که در مقابل مجسمه نشسته، در کارگاه کوزه‌گری مردان روی کوزه‌ها کار می‌کنند در حالی که یکی دسته‌ها را صیقل می‌دهد، دیگری بشقاب‌ها را با مالیدن بر يكدیگر صاف می‌کنند. زن‌ها نیز در کارگاه‌ها مشغول کارند در حالیکه روی چهارپایه چوبی کوتاه نشستند و مشغول بافندگی، سفالگری یا پخت و پز هستند.

 مردم به ویژه پیرامون انبارهای غله مشغول کارند. مهرهاي انبارهاي غله ساخته شده را با ردیف طويلي از گنبدها نشان می‌دهد…..

با کمک فهرست‌هاي شاهدان دادگاه‌ها می‌توانیم از حرفه‌های مردم عيلام باستان مطلع شویم: دهقانان، کارگران، ماهیگیران، باغبان‌ها، قصاب‌ها، رختشوی‌ها، فلزگران، نجاران، سفالگران، بازرگانان، کاتبان، سردفتران و کاهنان. این فهرست  با اینکه ناقص است ،اما به وضوح  تنوع و طبقه‌بندی حرفه‌ها و طبقات اجتماعی را در عيلام  باستان نشان می‌دهد.

منابع:

١)کامرون، جرج ؛ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمه‌ی حسن انوشه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.١٣٧٤

٢)هینتس، والتر ؛دنیای گمشده‌ی عیلام. ترجمهی فیروز فیروزنیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. ١٣٨٨

٣)هینتس، والتر؛ شهریاری ایلام. ترجمه‌ی پرویز رجبی. تهران: نشر ماهی.١٣٨٩

٤)پیگولووسکایا؛ تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.

٥)دیاکونوف، تاریخ ماد. ترجمه‌ی کریم کشاورز. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. ١٣٧٧

٦)پیرنیا، حسن ؛ایران قديم . تهران،اساطير،١٣٧٣

٧)محمودحريريان؛ ايران باستان، تهران، انتشارات سمت١٣٨٣

٨)مجیدزاده، یوسف؛ تاریخ و تمدن ایلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی،١٣٨٧